Een analyse op basis van concrete waarnemingen
In een mondiale context gekenmerkt door toenemende milieuveranderingen, ervaren de gemeenschappen op het platteland als eersten en het meest hevig de gevolgen van klimaatverandering. Water, een essentiële hulpbron, wordt steeds schaarser, onvoorspelbaarder en moeilijker te beheren. Join For Water verzamelde op het terrein zelf verhalen en daarin beschrijven de leden van deze gemeenschappen nauwkeurig de bedreigingen voor de watervoorraden die hun dagelijks leven bepalen.
Deze bedreigingen, vanuit de natuur of de mens, nemen toe en maken de toegang tot kwalitatief goed water steeds onzekerder. In dit artikel analyseren we deze bedreigingen op basis van getuigenissen uit de regio’s in Afrika en Latijns-Amerika waar Join For Water actief is, en belichten we hoe klimaatverandering, menselijke activiteiten en de aantasting van ecosystemen het waterevenwicht in deze regio’s ernstig verstoren.
We laten de stem horen van de gemeenschappen die leven op het ritme van het water.
Collectieve waarneming: de kwetsbaarheid van watervoorraden neemt toe
In de gebieden waar Join For Water actief is, merken de gemeenschappen dat de beschikbaarheid en de kwaliteit van water radicaal zijn veranderd. Een van de eerste zichtbare tekenen is de afname van seizoensgebonden overstromingen. In bepaalde landelijke gebieden van Benin komen de overstromingen van de rivier Mono niet meer voor in de verwachte periodes.
“Vroeger wisten we wanneer het water zou stijgen, nu is dat onzeker”, legt een boer uit in Athiémé in Benin .
Deze verandering verstoort de traditionele landbouwcycli ingrijpend. De irrigatiekanalen worden niet meer onderhouden, raken verzand en veroorzaken lokale overstromingen of verhinderen de afvoer naar de gewassen. De wetlands, die als natuurlijke buffer dienden, worden geleidelijk kleiner, waardoor de bodem droog en ongeschikt voor landbouw wordt.
In de dorpen Dalakana en N’gnégnélé in Mali zijn de waterbronnen, die vroeger helder waren, nu troebel en soms roodgekleurd door erosie en afvloeiing. De poelen, die vroeger het hele jaar door gevuld waren, drogen voor het einde van het droge seizoen uit, waardoor vrouwen en kinderen lange afstanden moeten afleggen om water te halen. Rond Idiofa, in de DR Congo, zijn de rivieren door de bevolkingsgroei van uiterlijk veranderd. Vroeger was het water helder, reukloos en smaakloos en direct drinkbaar. Tegenwoordig is dat niet meer het geval: de bronnen zijn aangetast en hebben hun oorspronkelijke kwaliteit verloren, waardoor er niet meer zonder risico van gedronken kan worden.
In de DR Congo getuigt een man: “Toen ik jong was, waren er bronnen in de buurt, maar mettertijd zijn sommige daarvan verdwenen. De rivier Idiofa, die vroeger groter leek, is kleiner geworden en minder diep.”
In het dorp Nyakacwamba in Oeganda halen de inwoners hun water voornamelijk uit vijvers en putten. Deze bronnen drogen echter op tijdens het droge seizoen, waardoor de dorpelingen, met name vrouwen en kinderen, om 5 uur ’s ochtends moeten opstaan om water te halen. Na dat tijdstip is het water niet meer geschikt voor consumptie. In het regenseizoen is er water in overvloed, maar het water uit putten en vijvers is meestal verontreinigd.
In andere plaatsen, zoals Avlo-village en Delekpoe (Benin), wordt de bevolking geconfronteerd met een voortdurende afname van het debiet van de rivier Mono, de vorming van ravijnen en een snelle erosie van de oevers, waardoor woningen en landbouwgrond worden bedreigd. In het grensoverschrijdende stroomgebied van de rivier Mayo-Chinchipe zien de inwoners van Chontali (Peru) dat de bronnen geleidelijk opdrogen, dat er steeds meer aardverschuivingen plaatsvinden en dat de erosie versnelt. Deze verschijnselen, die rechtstreeks verband houden met de ontbossing door menselijke activiteiten, brengen de toegang tot water in verschillende plattelandsgebieden ernstig in gevaar.
Meervoudige druk op de watervoorraden
De gemeenschappen schrijven de verslechtering van de beschikbaarheid van watervoorraden niet alleen toe aan de klimaatverandering. Ze hekelen ook de druk die wordt uitgeoefend door ongepaste menselijke praktijken. In Hondji en Aguégués (Benin) illustreert de landbouw goed de gevolgen voor het milieu: door tot aan de oevers van rivieren te verbouwen, worden de oevers kwetsbaarder, wordt de natuurlijke regeneratie van de bodem belemmerd en worden de rivieren breder. Het massale gebruik van kunstmest, pesticiden en herbiciden verslechtert de waterkwaliteit, wat leidt tot problemen voor de volksgezondheid en aantasting van water-ecosystemen.
In het stroomgebied van de Mayo-Chinchipe (Peru – Ecuador) verergert de illegale mijnbouw de situatie. De chemicaliën die worden gebruikt bij de verwerking van goud en andere mineralen verontreinigen de grondwaterlagen en het oppervlaktewater, waardoor het water ongeschikt wordt voor consumptie. In verschillende gebieden van Mandé en Dohi (Mali) vermindert intensieve ontbossing voor landbouw en houtskool de vegetatiebedekking, waardoor erosie wordt versterkt, de waterinfiltratiecapaciteit afneemt en de lokale watercyclus wordt verstoord. Het dempen van wetlands, de achteruitgang van oude waterbouwkundige constructies en het afstappen van bepaalde traditionele praktijken voor waterbeheer versterken deze druk nog. Net als in Mali heeft het dorp Kapapali in Oeganda te maken met frequente vervuiling van zijn waterbronnen als gevolg van afvloeiing. Bovendien neemt tijdens het regenseizoen het debiet van de drinkwatersystemen af, omdat deze op zonne-energie werken.
In DR Congo leidt de stedelijke expansie van Idiofa en Kikwit, in combinatie met een snelle bevolkingsgroei, tot toenemende ontbossing. Deze druk op de ecosystemen veroorzaakt het opdrogen van bronnen en een afname van het debiet en de kwaliteit van het water in de rivieren.
Grote sociale en economische gevolgen voor de gemeenschappen
De achteruitgang van de watervoorraden heeft directe gevolgen voor de gemeenschappen, zowel op sociaal als op economisch vlak, en verzwakt de levensomstandigheden van de meest kwetsbare gemeenschappen. In Nyarumpongo, Rushubi of Caranka in Burundi worden vooral kinderen getroffen door watergerelateerde ziekten, zoals diarree of huidinfecties.
“We hebben niet altijd een keuze, we moeten dit water drinken, ook al worden we er ziek van”, vertrouwt een moeder in Burundi ons toe.
In sommige plaatsen is onveilig water de enige optie, waardoor de bevolking aan grote gezondheidsrisico’s wordt blootgesteld. Op economisch vlak dwingt de daling van de landbouwopbrengsten als gevolg van waterschaarste of overstromingen van de velden veel gezinnen tot het aangaan van schulden of het stopzetten van hun landbouwactiviteiten. In Idiofa (DRC) brengt de verstoring van de seizoenen de oogsten in gevaar, wat leidt tot hongersnood en een financiële crisis in een regio waar landbouw de belangrijkste economische activiteit is. Bovendien beschadigt de toename van de neerslag woningen en maakt het de wegen soms onbegaanbaar, wat leidt tot een stijging van de prijzen van basisbenodigdheden.
Bij gebrek aan kansen verlaten veel jongeren het platteland om naar de steden of zelfs andere landen te trekken, in de hoop een betere toekomst op te bouwen. Deze trek naar de stad vergroot de kwetsbaarheid van de ontvolkte gebieden. Voor vrouwen neemt de last van het zoeken naar water aanzienlijk toe. Soms besteden ze meerdere uren per dag aan dit karwei en stappen ze kilometers ver, ten koste van hun gezondheid, de opleiding van hun kinderen of andere activiteiten waarmee ze geld verdienen en zelfstandiger worden. Door de lange afstanden die jonge meisjes moeten afleggen om een waterpunt te bereiken, lopen ze een groter risico op verkrachting. De sociale spanning neemt ook toe door conflicten die ontstaan rond het gebruik van water, tussen boeren, veehouders en gezinnen.
De heldere kijk van de gemeenschappen op de bedreigingen
Uit de getuigenissen blijkt dat de gemeenschappen niet passief de veranderingen in de water-ecosystemen om hen heen ondergaan. Ze kijken met een heldere blik naar de veranderingen in hun omgeving. Ze herkennen duidelijk de zichtbare tekenen van klimaatverandering, zoals de afname van de neerslag, de verandering van de seizoenen, het geleidelijk verdwijnen van overstromingen, de toenemende onvoorspelbaarheid van seizoensgebonden overstromingen en het opdrogen van bronnen. Ze leggen ook een direct verband tussen deze veranderingen en bepaalde menselijke praktijken die zij als schadelijk beschouwen, zoals intensieve landbouw, ontbossing, chemische vervuiling, mijnbouw en slecht beheer van hulpbronnen.
Dankwoord
Wij bedanken onze collega’s, onze partners en in het bijzonder de leden van de gemeenschappen wier stemmen en ervaringen dit artikel hebben gevormd.
